Kat be kat ne demek TDK? Doğrusu “katbekat” ama mesele sadece yazım değil
Bir dilci değilim; ama dilin arkasındaki mantığı sorgulamadan “öyle yazılır, bitti” denmesini de pek sevmiyorum. “Kat be kat” ifadesi bunun en iyi örneği: Kulağımıza yerleşmiş, günlük dilde yaşıyor; fakat TDK’da ayrı bir madde olarak bulamıyorsunuz. Doğrusu “katbekat” deniyor, “zarf” ve “eskimiş” notuyla geçiyor—peki neden? Bu yazı, sadece “doğrusu budur” demekle yetinmeyip tartışmanın zayıf ve tartışmalı noktalarını masaya yatırıyor.
TDK ne diyor: “katbekat” var, “kat be kat” yok
TDK’nın güncel sözlük geleneğinde bu ifade bitişik yazılıyor: katbekat. Anlamı da yalın: “kat kat.” Ayrıca madde “zarf” türünde ve “eskimiş” olarak etiketlenmiş durumda. Medya ve sözlük özetlerinde de aynı çizgi tekrarlanıyor: doğru biçim katbekat, anlamı “kat kat”tır. Buna ek olarak köken açıklaması genellikle “kat + Farsça be + kat” şeklinde verilir—yani tarihsel olarak “be” unsurunu görürüz; fakat yazımda bugünkü standart birleşiktir. ([Mynet][1])
Eleştirel soru: Madem “be” unsurunu kabul ediyoruz, neden ayrık biçim tamamen görünmez?
Birçok kişi konuşurken “kat be kat” der; kulağa doğal gelir. Köken açıklamasında “be” unsurunun anılması, ifadenin zihinlerde ayrı algılanmasını güçlendirir. Buna rağmen sözlükte “kat be kat” şeklinde bir yönlendirme maddesi (örn. “→ katbekat”) yoksa, kullanıcı deneyimi zayıflar. “Yanlış arama → doğru madde” köprüsü olmadan, arayan kişi “Demek ki böyle bir ifade yokmuş” sonucuna bile varabilir. Bu, norm koyucunun (TDK’nın) bilgilendirme görevini asgaride tutması anlamına geliyor ve bence tartışmaya açık.
“Eskimiş” etiketi: Gerçek mi, normatif bir tercih mi?
Maddeye iliştirilen “eskimiş” notu, günlük dilde hâlâ karşılığını bulan bir ifadeyi gereğinden hızlı pasifize etme riski taşır. Nitekim popüler örnekler ve alıntılar hâlâ dolaşımda; haber ve sözlük derlemelerinde “katbekat” kullanımı güncel metinlerde de sürüyor. “Eskimiş” etiketi, okuru “Bu kelimeyi kullanma” yönünde psikolojik olarak itebilir. Peki bu etiket, dildeki gerçek kullanım verilerine mi dayanıyor, yoksa kurumsal bir ihtiyata mı? Bu belirsizlik, sözlük notlarının şeffaflığı adına sorunlu. (Gazete ve sözlük özetlerinde “katbekat”ın doğru yazılış ve “kat kat” anlamıyla verilmesi, ifadenin yaşadığını da gösteriyor.) ([Haber Vakti][2])
Kullanıcı deneyimi ve erişilebilirlik: Doğru bilgiye ulaşmak neden bu kadar zahmetli?
Resmî sözlük altyapısı zaman zaman erişim ve kullanılabilirlik sorunları gösterebiliyor; bu da “doğru yazım” arayanın işi “katbekat” zorlaşıyor. Böyle dönemlerde kullanıcılar ister istemez ikincil kaynaklara yöneliyor—ve bu mecralar da çoğu kez TDK’nın çizgisini tekrar etmekle yetiniyor. Bu döngü, birincil kaynağın otoritesini gölgeliyor: “Doğru bilgi var ama ona ulaşmak kolay değil.” Bu, çevrimiçi sözlüklerin şeffaflık ve sürdürülebilirlik kriterleri açısından ciddi bir eleştiri noktasıdır. ([Türk Dil Kurumu][3])
Yazım tartışmasının kalbinde: Norm mu, kullanım mı?
Burada iki yaklaşım çarpışıyor:
Normatif yaklaşım: “Standart dildir; doğru biçim tek ve açık: katbekat.” Bu, imlâ birliğini korur, öğretimi kolaylaştırır. ([Haber Vakti][2])
Betimleyici yaklaşım: “Toplumda ‘kat be kat’ söyleyişi canlı; sözlük bunu hiç değilse yönlendirme ve örneklerle görünür kılmalı.” Köken açıklamasında “be” unsurunun yer alması, bu talebi güçlendirir. ([Mynet][1])
Peki dil planlamasında hangisi daha değerli: Öğretim kolaylığı mı, kullanımın çeşitliliğini görünür kılmak mı? Yoksa iki hedef bir arada yürütülemez mi?
Hızlı rehber (tutarlı yazım için)
Doğru yazım: katbekat (bitişik). ([Haber Vakti][2])
Anlam: “kat kat” (zarf; TDK’da “eskimiş” notu var). ([Mynet][1])
Köken açıklaması: “kat + (Farsça) be + kat” → tarihsel yapısı ayrı gibi görünse de bugünkü standart birleşik yazımdır. ([Mynet][1])
Provokatif sorular: Sözlük mü bize uysun, biz mi sözlüğe?
“Eskimiş” etiketi, yaşayan bir ifadeyi erken emekli ediyor olabilir mi?
Sözlük, “yanlış arama → doğru sonuç” yönlendirmesini sistematik hâle getirmeli mi?
Köken açıklamasında “be” unsurunu gösterip yazımda tamamen göz ardı etmek, kullanıcıyı bilişsel çelişkiye sürüklüyor mu?
Bugün “katbekat”ı bitişik yazıyoruz; peki 10 yıl sonra, kullanım baskısıyla “kat be kat” ayrı biçimi tanımlık kazanırsa şaşırır mıyız?
Son söz: “Katbekat” net; ama anlatma şeklimiz flu
TDK’nın standardı açık: katbekat. Buna itirazım yok; imlâ birliği değerlidir. Ancak sözlüğün görevi yalnızca mühür vurmak değil, anlamayı kolaylaştırmak da olmalı. “Kat be kat” arayan okurun eli boş dönmemesi, kökenle yazım arasındaki gerilimin açıklanması ve “eskimiş” etiketinin veriye dayalı şeffaflığı… Bunlar çözülürse, “doğru yazım” tartışması didişme olmaktan çıkar; okur, yazar ve kurum arasında güven inşa edilir. Şimdi top sizde: Sizce sözlük, normu dayatmalı mı, yoksa kullanımın izini sürerek daha kapsayıcı olmalı mı? Yorumlarda “katbekat” konuşalım.
[1]: https://www.mynet.com/katbekat-ne-demek-katbekat-kelimesinin-tdk-sozluk-anlami-nedir-170100217913?utm_source=chatgpt.com “Katbekat ne demek? Katbekat kelimesinin TDK sözlük anlamı nedir?”
[2]: https://www.habervakti.com/katbekat-kelimesinin-dogru-yazilisi-nedir?utm_source=chatgpt.com “‘Katbekat’ kelimesinin doğru yazılışı nedir? – Son Dakika Haber …”
[3]: https://sozluk.gov.tr/ “Türk Dil Kurumu Sözlükleri”